Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin, Eril Karikatürler ve Feminist Karikatürler: Bir Puanlama Sistemi Denemesi

ulasbasar@gmail.com

Twitter: ProfUlas

Sosyal medyada çokça karikatür paylaşılıyor. Bu karikatürlerin çoğunluğu küfürlü, dikkate değer bir bölümü ise cinsiyet ayrımcısı. Whatsapp gibi ortamlarda, erkeklerin kendi aralarında paylaştıkları karikatürlerle kadınlarla paylaştıkları arasında büyük fark var. Kadınların paylaştığı hemen hemen hiç bir karikatür erkeklerde bir sorun yaratmıyor, ancak tam tersi geçerli değil. Burada ‘tüm’ yerine ‘hemen hemen hiç bir’ dememizin nedeni, ataerkiyi sorgulayan kimi karikatürleri erkeklerin hoş karşılamaması.

Konunun biraz daha ayrıntısına girince, sorunun yalnızca küfür ve ayrımcılık gibi içerik kaynaklı olmanın ötesinde, temsil boyutunda da gözlemlendiğini fark ediyoruz. Karikatürist Aslı Alpar, bize bu konuda oldukça aydınlatıcı bilgiler veriyor:

“Karikatürlerde kadın figürlerin özne olarak çizilmediğini ifade eden Alpar, “Espriyi dahi erkek karakter yapıyor, çizgi roman ve karikatürde derinleştirilen kadın karakterler yok. Kadın figür olarak dahi ancak eş, anne ya da sevgili olarak çiziliyor. Dahası ev işi, temizlik, seks konularında ya da 8 Mart, 25 Kasım vs. gibi özel günlerde kadın figür çiziliyor. Politik bir espride sadece erkek karakterler çiziliyor. Özetle meslekteki erkek dominasyonun yanı sıra mizah anlayışımızda cinsiyetçi bir çarpıklık var. Muhalif olması beklenen karikatür bugün mesele toplumsal cinsiyet olduğunda fena çuvallıyor ve iktidar postunu giyiyor.” diye anlatıyor.”(1:)

Konunun LGBTİ boyutunu başka bir yazıya bırakarak, şimdi eril karikatürleri niteleyen özelliklere tek tek bakalım:

1:) Küfür: Küfürleri ayrımcı ve kalıplaşmış olarak ikiye ayırabiliriz. Kimi küfürler, kadınlara, eşcinsellere, etnik gruplara, uluslara, ülkelere vb. yönelik ayrımcı yargılar içeriyor. Kalıplaşmış küfürler ise, Türkçe’de artık İngilizce’de ‘fuck’ gibi günlük dilin bir parçası olmuş durumda. Örneğin, erkek yazışmalarında sık sık ‘aq’ kısaltmasını görüyoruz. Yarı-şaka yarı-ciddi olarak paylaşılan bir mahkeme savunmasında, davalı (dava edilen kişi), ‘amk’ ifadesini davacıya yönelik bir küfür olarak kullanmadığını, bunun günlük dilin bir parçası haline geldiğini belirtiyor ve ekliyor: “‘AMK’ küfür olsaydı bir gazetenin ismi olamazdı”.

Aslında kategorik olarak bütün küfürleri eril sayıyor, onları feminist karikatürlerin dışında tutuyoruz, fakat bu küfürlerin de kadın düşmanı olma derecelerinden söz edebiliyoruz. Bir karikatürde kadın kişilikler olmasa bile, bu küfürler kadına ilişkin olabilir. Fakat olmadıkları durumlar da çok var.

Argo, bir dilin zenginliğinin bir parçasıdır. Yaratıcı olan küfürler de öyle; fakat yaygın küfürlerin çoğu, yaratıcı değil, sıradan ayrımcılık öğeleri taşıyorlar. Bir de şu var: Kadınlar küfür etmez mi? Edenler de var etmeyenler de. “Kadınlar küfür etmez” gibi bir varsayım, belki de bir yandan kadınları makbulleştirme gibi bir düşüncenin ürünü olabilir. Böylelikle, hiç istenmemesine karşın, geleneksel kadın rolleri de olumlanmış olur. Bu konuda daha fazla düşünmek gerekiyor.

2:) Hakaret ve Aşağılama: Erkekler arasında (özellikle de geleneksel erkekler arasında elbette) kadınları aşağılayan karikatürler paylaşılabiliyor. Bunlar, küfürlü değil, ama yine de kadınlar için rahatsız edici oluyor. Bu tür karikatürler, küfürlerin daha yumuşak hallerini içerebiliyor; fakat yine de içerikleri dolayısıyla tepki uyandırıyor. Bunların hafif olanları da var, ağır olanları da. Örneğin, eskiden kimi karikatürlerde tecavüz sıradan bir ‘olay’ gibi gösterilirdi. Şimdi tepkiler nedeniyle öyle karikatürler pek çizilemiyor. Benzer bir biçimde, çok değerli bir mizahçı olan Aziz Nesin’in kimi gençlik ve orta yaş öykülerinde, tecavüzün mizah konusu yapıldığını görürüz; bugün artık bu, yapılmıyor. Aynı biçimde, mizah dalında olmasa da, Vedat Türkali anlatılarında, üstelik de kadını savunmak üzere, tecavüzün uzun uzun gösterilmesi; olay olduktan sonra anlatılması yerine ayrıntılarıyla yer verilmesi, tam tersi etki etmekte, tecavüzü olumlamaktadır. Bu nedenle, ‘Fatmagül’ün Suçu Ne?’ dizisi üzerinde dönen tartışmalar,  rastlantısal değildir.

3:) Temsiller: Bununla ilişkili olarak, karikatürlerde kadınların temsil edilme biçimleri önem kazanıyor. Aslı Alpar, yukarıdaki söyleşide, kadınların daha çok eş, anne ve sevgili olarak çizildiğini söylüyor. Çok doğru. Bunlara ek olarak, kadınlar, birtakım tipik davranışlarla ilişkilendiriliyor. Örneğin, makyaj, yürüme biçimi vb.

4:) Espri Konusu: Kadınların birtakım özellikleri olumsuz bir biçimde espri konusu yapılıyor mu? Kimi karikatürler, küfür ya da hakaret içermiyor ama kadınların kimi özellikleriyle erkek bakış açısından alay ediliyor.

5:) Özneler: (Aslı Alpar’ın dikkat çektiklerinden hareketle) Espriyi kim yapıyor? ve karikatürde kadın figürler yer alıyor mu?

Puanlama Cetveli: Bu 5 nokta yardımıyla, bir karikatürün erilliğini 100 üzerinden değerlendirebiliriz. Tersi de bize dişilliğini verecektir. Her bir noktayı 20 üzerinden değerlendirebiliriz. Küfür, içeriğine göre, 10 ila 20 puan arası alır. Hakaret de aynı biçimde. Kadınların olmadığı, yalnızca erkeklerin olduğu karikatürler, 10 ila 20 puan arası alır. Espri konusu, kadınları olumsuz gösterip erkekleri yüceltiyorsa 10 ila 20 puan arası alır. Espriyi erkeklerin yaptığı ve çizimde kadınların yer almadığı karikatürler, 10 ila 20 puan arası alır.

Ekler bölümünde çeşitli örnekler veriyoruz. Bu ölçütler, 5’in üstüne elbette çıkabilir. Önerdiğimiz puanlama sistemi geliştirilmeye açık. Ayrıca ‘Bayır Gülü’ bandı ile ‘Bayan Yanı’ karikatürleri incelenerek, erillik yerine dişillik üzerinden daha bütüncül bir model oluşturulabilir. Aslında, bu, bu ikilinin çizerleri ve yayıncıları başta olmak üzere feminist karikatürlere kafa yoranlar için bir çağrı olsun. Feminist karikatür arşivlerini internette kamuya açık duruma getirirlerse, bu konudaki araştırmalar artar ve Türkiye’de mizahın ve karikatürün toplumsal cinsiyet temelli dönüşümüne daha fazla destek sağlanmış olur.

Peki böyle bir puanlama çabası ne işe yarar? Amaç sansür mü? Amaç sansür değil; “ama karikatürseverler eril, ben ne yapayım” diyerek eril karikatürler çizen erkek ve kadın çizerlere başka türlü bir mizahın ve karikatürün olanaklı olduğunu ve bunların da sevenlerinin olduğunu göstermek. Bir kere, nüfusun neredeyse yarısı, küfürlü eril karikatürlere gülmüyor. Ama karikatürü dönüştürecek nitelikte bir güç değiller. Amaç, onların daha güçlü olmasını sağlamak… Bu ya da daha geliştirilmiş bir puanlama sistemine dayanarak, Altın Bamya Ödülleri örneğinde olduğu gibi, karikatürler için de haftalık, aylık ve yıllık olarak, en eril karikatürler belirlenip bunların çizerleri utandırılabilir.

Umarız bu yazı, eril karikatürler konusunda eleştirilerin ötesine geçip pratik adımlar atmak isteyenler için yardımcı olabilir.

Dipnot:

(1:) Alpar, A. (2019). “Çelişkiler Keskinleştikçe Mizah da Sivriliyor”. Sivil Sayfalar, 11.03.2019. http://www.sivilsayfalar.org/2019/03/11/asli-alpar-celiskiler-keskinlestikce-mizah-da-sivriliyor/

Ek 1. Karikatür Erilliği/Dişilliği Değerlendirme Dizelgesi

Ek 2. Puanlama Örnekleri